Deze website gebruikt cookies. Als je wilt weten wat dat zijn, en wat voor consequenties dat heeft, klik dan hier. Als je niets van die cookies moet hebben, klik dan hier.

Opgepoetst | 24-12-2020

Denguevirus is niet zeldzaam meer | Exotische virussen in opmars

Nog niet zo lang geleden kenden Nederlandse apothekers, artsen en andere werkers in de eerste lijn van de gezondheidszorg het Marburgvirus, het West-Nijlvirus en de veroorzaker van knokkelkoorts alleen uit de leerboeken. Nu niet meer. Exotische virussen worden steeds alledaagser.

Op 19 juni 2008 vloog in Uganda een vleermuis tegen een veertigjarige Nederlandse toerist die de Pythongrotten van het Maramagambowoud bezocht. Op zich was dat niet zo vreemd, want de grotten staan bekend om de grote aantallen vleermuizen die ze huisvesten.

Toen de 40-jarige vrouw terugkeerde in Nederland werd ze ziek. Ernstig ziek.

Op 5 juli werd ze opgenomen in de Helmondse Elkerliekkliniek, maar na twee dagen besloten artsen dat de patiënte beter af was in het Leidse UMC. Daar moest ze ogenblikkelijk in isolatie. Tests hadden inmiddels uitgewezen dat de vrouw was besmet met het gevreesde Marburgvirus. Dat virus veroorzaakt een hevige, dikwijls dodelijke koorts die gepaard gaat met bloedingen. De ziekte lijkt op Ebola.

De vrouw overleed op 11 juli. Zo'n honderdveertig mensen, waaronder veel gezondheidswerkers die met de vrouw in contact waren geweest, moesten zich laten testen. RIVM maakte op 1 augustus 2008 bekend dat er de ziekte zich niet had verspreid.

Het geval is aan de ene kant een incident, maar aan de andere kant ook weer niet, vertelt de internist dr. David Overbosch van het Rotterdamse Havenziekenhuis. 'Het Marburg- en het Ebolavirus komen zelden voor in deze contreien. Het zijn typisch virussen die overspringen van dieren in tropische bossen op mensen.'

Vooral vleermuizen zijn beruchte gastheren. Op de één of andere manier kunnen veel virussen zich in vleermuizen uitstekend vermenigvuldigen, zonder dat die daaronder lijden. De dieren blijven gewoon rondvliegen en infecteren andere organismen.

Drie ernstige exotische virusziekten 1. Tekenencefalitis. Heet ook wel Früh Sommer Meningo Encephalitis (FSME). Komt voor in natuurgebieden in Centraal- en Oost-Europa. 'De ziekte is zo ernstig dat we toeristen adviseren om zich te laten vaccineren voordat ze gaan kamperen, wandelen of jagen in Oostenrijk', zegt David Overbosch van het Havenziekenhuis. 2. Japanse encefalitis. Openbaart zich als griep, kan leiden tot hersenvliesontsteking die in drie van de tien gevallen dodelijk afloopt. Kwam eerst voor in Japan en China, is nu inheems in Thailand en India. 'Je vindt het virus waar mensen in nabijheid leven van varkens, en via insecten besmet kunnen worden', zegt Overbosch. 'Hoe langer je in het landelijk gebied verblijft, des te groter is de kans op besmetting.' Brussel keurde onlangs voor de eerste keer een vaccin van Novartis goed voor de Europese markt. 3. Gele koorts. 'Geen emerging virus', zegt Overbosch. 'Wel een gevaarlijke ziekte, die kan leiden tot bloedingen en shock. Er zijn vaccins, en elke gezondheidswerker weet hoe groot de kans op besmetting is. In sommige gebieden is 99,9 procent van de populatie in aanraking met het virus geweest. De infectiedruk is dus aanzienlijk. Allemaal bekend. Maar toch lees je in de literatuur nog steeds over Westerse reizigers, die onbeschermd afreizen en vervolgens de gele koorts oppikken.'

Opkomende virusziekten
'Uitbraken van Marburg of Ebola hebben een dramatisch verloop en eindigen lopen voor de meeste geïnfecteerden slecht', vervolgt Overbosch. 'Maar al snel doven ze uit. Dit soort virussen kan gelukkig slecht van de ene mens naar de andere mens overspringen. Daardoor, en natuurlijk ook omdat mensen met het Marburg- of het Ebolavirus vaak niet meer in staat zijn om te reizen, komen we in ons Havenziekenhuis deze virussen nauwelijks tegen. Maar andere exotische virussen zien we de laatste jaren steeds vaker. Er zijn veel emerging viruses, zoals die in de literatuur genoemd worden.'

Voor een deel komt dat omdat de diagnostische technologie is verbeterd, en laboratoria nu ziekten kunnen herkennen waar ze vroeger overheen keken. Voor een deel komt dat omdat toeristen steeds vaker kiezen voor exotische vakantiebestemmingen. Maar misschien is de belangrijkste factor wel dat ernstige virusziekten wereldwijd steeds vaker voorkomen.

'Een goed voorbeeld is chikungunya', zegt Overbosch. 'Dat zien we hier steeds vaker. Vroeger kwam die ziekte eigenlijk alleen in Oost Afrika voor, maar recent horen we over uitbraken met tienduizenden zieken op Madagascar en Mauretanië. Dat zijn voor toeristen populaire bestemmingen. Het virus is zich ook aan het verspreiden in Noord-Oostelijke richting. Er komen meldingen uit Indonesië, Sri Lanka en India.'

Chikungunya openbaart zich als een koorts met uitslag en pijnlijke gewrichten. Gezonde, jonge mensen herstellen binnen enkele weken. Ouderen kunnen maandenlang, soms zelfs enkele jaren, last blijven houden van artritisachtige pijn in hun gewrichten.

Een vaccin is er nog niet.

'Farmaceutische bedrijven werken er hard aan', zegt Overbosch. 'Tot nog niet zo lang geleden kregen alleen arme mensen de ziekte. Die kunnen geen vaccins betalen. Maar nu de ziekte oprukt naar de stedelijke en welvarende gebieden van India, en reizigers uit het rijke Westen besmet raken, is de interesse van bedrijven gewekt.'

Entomologen als de Wageningse hoogleraar prof. Willem Takken waarschuwen al jaren voor oprukkende exotische ziekten als chikungunya. Het klimaat wordt warmer, en daardoor verbreiden insecten die virussen helpen verspreiden - 'vectoren', noemen virologen zulke insecten - hun leefgebied. Het intensievere vliegverkeer, waardoor steeds grotere aantallen mensen zich over steeds grote afstanden verplaatsen, doet de rest.

'Chikungunya verspreidt zich, net als de gele koorts en Japanse encefalitis, via de tijgermug of Aedes albopictus', zegt Overbosch. 'Dat de ziekte in een steeds groter gebied voorkomt komt doordat de mug zijn territorium aan het uitbreiden is.'

Dichterbij
De tijgermug heeft inmiddels ook voet aan de grond gekregen in Europa, vertelt de in tropische ziekten gespecialiseerde arts Ad van Esch van TravelAlert. 'De tijgermug is vanuit Afrika inmiddels doorgedrongen tot in Noord-Frankrijk. In Noord-Italië brak daardoor in 2007 een kleine chikungunya-epidemie uit onder tweehonderd mensen. Je hoeft dus niet meer perse naar exotische gebieden af te reizen om door een exotisch virus besmet te worden.'

Hetzelfde is gebeurd op het Amerikaanse continent, waar een ontwikkeld land als de Verenigde Staten in een tijdspanne van enkel jaren is veroverd door het West-Nijlvirus.

'Het West-Nijlvirus verspreidt zich via muggen', zegt Van Esch. 'Die steken mensen en vogels. In De VS zijn trekvogels het reservoir waarin het virus de winters overleeft. Jaarlijks constateren artsen bij duizenden Amerikanen het virus.'

Het is al gebeurd dat Nederlandse toeristen, die terugkwamen uit de VS, het West-Nijlvirus onder de leden hadden.

Een andere vakantiebestemming die toeristen doorgaans niet met exotische virusziekten associëren is Oostenrijk. In de Oostenrijkse natuurgebieden, maar ook in de bossen van zuidelijk Duitsland, kunnen teken een virus overbrengen dat hersenontsteking veroorzaakt. Artsen spreken van tekenencefalitis.

'Tekenencefalitis is niet hetzelfde als de ziekte van Lyme', zegt Van Esch. 'In enkele procenten van de gevallen heeft tekenencefalitis een dodelijke afloop. De Oostenrijkse overheid vond het probleem serieus genoeg om te gaan vaccineren. Dat programma was succesvol. Voordat de Oostenrijkers gingen vaccineren werden er jaarlijks zo'n zeshonderd mensen ziek. Nu zijn dat er nog maar een stuk of dertig.'

Preventie
Voor veel exotische virussen zijn er echter nog geen vaccins. 'Voor chickungunya is er nog geen vaccin, en voor dengue of knokkelkoorts ook niet', zegt apotheker drs. David Wagemaker, verbonden aan apotheek Kring Apotheek Hildebrand te Haarlem. 'Maar dat wil niet zeggen dat je als apotheker met lege handen staat. Als je weet dat mensen op een verre reis gaan, moet je een anamnese afnemen. Ik vraag hoe lang de reis gaat duren, naar welke gebieden hij gaat, of de clïent medicijnen gebruikt en of hij al eerder vaccinaties heeft gehad.'

Op basis van die anamnese formuleert Wagemaker zijn advies.

'Gaat mijn cliënt naar Turkije of Egypte? Dan adviseer ik om te vaccineren tegen hepatitis A. Heb ik te maken met zwangere vrouwen, HIV-patiënten of mensen die geneesmiddelen gebruiken die het immuunsysteem onderdrukken? Dan zal ik opmerken dat ze een verhoogd risico om ziek te worden. Ik vertel ook hoe belangrijk het is om te voorkomen dat je door muggen wordt gestoken. Slapen onder een klamboe vermindert de kans dat je ziek wordt, net als het gebruik van muggenwerende gels of sticks. In tropische landen moet je er nooit op uittrekken zonder die producten.'

Wagemaker waakt ervoor om belerend over te komen. 'Ik ga natuurlijk niet zeggen dat iets niet mag. Zo stel ik me niet op. Ik begrijp ook wel dat het spannend is om met een last minute-reis te vertrekken naar de tropen. Maar, zo zeg ik erbij, je wilt toch ook gezond terugkomen? En toch zeker als je in verwachting bent?'

Dengue Het exotische virus waarmee Nederlandse gezondheidswerkers het meest veelvuldig in aanraking komen is het denguevirus. 'Voor heel Nederland praat je over enkele honderden gevallen per jaar', zegt medisch adviseur Ad van Esch. 'Dengue of knokkelkoorts is in Zuid-Amerika en de Cariben is geen zeldzaamheid. De kans dat je als reiziger terugkomt met het denguevirus is groter dan dat je terugkomt met malaria. Een vaccin is er nog niet.' Van het denguevirus zijn vier varianten bekend. Als je voor de eerste keer wordt geïnfecteerd is er nog weinig aan de hand. De ziekte lijkt dan vaak op griep. Volgt daarop besmetting met een andere variant, dan zijn de symptomen ernstiger en kunnen er bloedingen en shock optreden. De kans op een dodelijke afloop is reëel. 'De ziekte wordt overgebracht door de tijgermug', zegt Van Esch. 'Nu de tijgermug oprukt in Europa, zijn we ook bang dat die de knokkelkoorts met zich meeneemt.'

Opmerkzaamheid
Net zo belangrijk als het overdragen van basale maar o zo nuttige kennis voordat reizigers vertrekken is het aan de dag leggen van opmerkzaamheid als reizigers met gezondheidsklachten terugkomen.

'Basisartsen en apothekers vormen de eerste lijn van de gezondheidszorg', zegt arts en adviseur Ad van Esch. 'Hoewel ze niet dagelijks met ziekten als dengue of chikungunya zullen worden geconfronteerd, zijn veel geïnfecteerde reizigers toch op hen aangewezen. Daarom is het ook voor deze groep gezondheidswerkers van belang om de kennis op peil te houden.'

Dat kan bijvoorbeeld door het volgen van cursussen en opleidingen, zoals het Havenziekenhuis of de stichting TravelAlert die verzorgen. Daarnaast zijn er nieuwsbrieven. 'Het RIVM geeft bijvoorbeeld het Infectieziekten Bulletin uit', zegt Van Esch. 'Dat is een uitstekende informatiebron.'

De bullletins zijn gratis beschikbaar via het internet.

Van Esch woont in Herpen, het epicentrum van de uitbraak van de Q-koorts. De Q-koorts treft mensen en vee, vooral geiten, en wordt veroorzaakt door de bacterie Coxiella burnetii. De Nederlandse overheid probeert de ziekte nu via een veterinair vaccinatieprogramma onder de duim te krijgen.

'De Q-koorts is in deze regio ontdekt door oplettende huisartsen', zegt Van Esch. 'Het viel ze op dat opvallend veel patiënten dezelfde vorm van longontsteking kregen. Ze trokken aan de bel, en daardoor is er nu aandacht voor de ziekte, en onderzoekt de overheid hoe we de Q-koorts onder de duim kunnen krijgen. Dat geeft aan hoe belangrijk het is dat de mensen in de eerste lijn van onze gezondheidszorg hun ogen en oren open houden.'

_{Pharmaceutisch Weekblad, augustus 2009.}

_{Gemaakt in Kladblok. WordPress is voor mietjes.}